Świat, który został w pamięci

Ten świat był. Zaludniali go ludzie, którzy mieli swoje zwyczajne sprawy, rodziny, przyjaciół. I nagle zostali z niego przemocą wyrwani, unicestwieni. Współcześni żyją swoimi sprawami, dobrze jednak przypominać im o tym, co było. Pamięć powinna przetrwać dłużej niż rozpadające się w proch materialne ślady tamtego świata.

To świat Żydów, którzy lata całe żyli w naszym mieście i okolicach, a z nadejściem wojny zostali przez Niemców odczłowieczeni, pozbawieni praw i godności, wreszcie stłoczeni w getcie i w końcu wywiezieni z niego na śmierć. Los tych ludzi, ich wojenną tragedię przypomnieli po latach organizatorzy festiwalu „Werk Alef”, który odbywa się w 82 rocznicę likwidacji skarżyskiego getta.

 

Spośród wydarzeń przygotowanych w ramach festiwalu wybrałam udział w wycieczce „Koniec pewnego świata – podróż pamięci”. Przewodnikami w tej podróży byli panowie Krzysztof Gibaszewski i Marcin Janakowski. 

 

pan Gibaszewski oprowadzał po Skarżysku

 

pan Janakowski w Bliżynie
 

Zaczęliśmy od miejsca, na którym przed wojną znajdowała się cukiernia i lodziarnia Chaima Dymanta. W czasie wojny znalazła się ona na ternie getta, w którym Niemcy zgromadzili około 3 tysięcy Żydów z naszego miasta i z Płocka. 4 października 1942 roku plac, na którym się zatrzymaliśmy, żeby wysłuchać naszego przewodnika, stał się Umschlagplatzem. Tu zgromadzono wszystkich Żydów i stąd wyruszyli w kierunku rampy kolejowej, gdzie czekał transport bydlęcymi wagonami do obozu w Treblince.

 

Szliśmy ulicami, którymi prawdopodobnie poruszała się kolumna Żydów. 

 

 

Zatrzymaliśmy się na niewielkim placu zabaw. W czasie wojny było to miejsce, gdzie szef skarżyskiego Kripo, Leo Metza, rozstrzeliwał wybrane przez siebie ofiary.  

 

Dotarliśmy w pobliże stacji kolejowej. Tamtej rampy już nie ma. Widok, który wywożeni widzieli, inny niż ten współczesny. To było ich ostanie spojrzenie na miasto. Dziś szare i ponure. Może 82 lata temu też był podobny, chłodny i deszczowy dzień. Nie wiem. 

 

Kolejny przystanek –  miejsce obozu Werk A. Byli w nim przetrzymywani Żydzi pracujący przymusowo w fabryce, która przed wojną była polską fabryką amunicji, a po zajęciu miasta przez Niemców stała się filią niemieckiego koncernu HASAG (Hugo Schneider Aktiengesellschaft Metalwarenfabrik). Wysłuchaliśmy wstrząsającej opowieści o nieludzkich warunkach przetrzymywania w nim więźniów – Żydów z okolicy i przywożonych z innych miejscowości. 

 

 

Zatrzymaliśmy się również na terenie dawnego obozu Werk B, w którym przetrzymywano mniej więźniów i może w nieco mniej koszmarnych warunkach, bo w sąsiedztwie kuchni. 

 

Pod koniec wycieczki mieliśmy okazję poznać historię najbardziej koszmarnego hitlerowskiego obozu pracy przymusowej – Werk C. Nie ma możliwości wejścia na jego teren, bo należy on do zakładów Metalowych MESKO. Był to obóz dla pracowników zmuszanych do pracy przy napełnianiu amunicji trotylem i pikryną (szczególnie ta ostatnia działała zabójczo na ludzi mających z nią styczność). Pod koniec wojny na terenie tego obozu Niemcy palili zwłoki więźniów w prymitywnych krematoriach nazywanych „patelnią”. Ofiary obozu Werk C upamiętnia skromny pomnik przy murze na zewnątrz zakładu. 

 

 

Ze Skarżyska pojechaliśmy do Suchedniowa, gdzie tamtejszy Ośrodek Kultury „Kuźnica” przygotował program upamiętniający zagładę Żydów oparty na tekście Krzysztofa Kąkolewskiego „Wyjście z Bodzentyna” opublikowanym w zbiorze „Dziennik tematów”. Młodziutkie dziewczyny z dużą wrażliwością i prostotą odczytywały fragmenty opowieści o losach Żydów, które Kąkolewski spisał na podstawie rozmów z mieszkańcami Suchedniowa, Bodzentyna i okolicznych wiosek. Wystąpiły: Kornelia Bujnowska, Zofia Maciejczyk, Jowita Mazurek, Lena Wąsowska i Wiktoria Wiaderny.

 

Wysłuchaliśmy też dwóch pieśni w jidysz w interpretacji Pauliny Antoniak i Oliwii Mik.

 

Największe wrażenie wywarła na mnie świadomość tego, że park, w którym się  zatrzymaliśmy, był we wrześniu 1942 roku placem, gdzie zebrano Żydów na wywózkę, a drogą, którą szliśmy, obok suchedniowskiego zalewu, przebiega granicą tamtejszego getta. Była ona drogą, którą Żydzi byli prowadzeni ku stacji kolejowej. Ilekroć jeszcze zorganizuję wycieczkę w te okolice, będę to mieć w pamięci. 

 

Ostatnim przystankiem naszej podróży pamięci był plac przed pałacykiem Platerów w Bliżynie. Pan Janakowski w swojej opowieści uświadomił nam, że tuż za naszymi plecami znajdowało się bliżyńskie getto, którego likwidacja nastąpiła w sierpniu 1942 roku. 

 

W Bliżynie działał niemiecki obóz pracy przymusowej, który został przekształcony w filię obozu w Majdanku. Zaś w pałacyku Platerów miał siedzibę jego komendant, Paul Nell. 

 

Pan Janakowski wspomniał o ciężkiej pracy w pobliskim kamieniołomie w Gostkowie, gdzie więźniowie pozyskiwali wapień. Byli to skazani Polacy, jeńcy sowieccy i Żydzi.

 

Warto wspomnieć, że na miejscu śmierci i nieoznakowanych mogił ofiar obozu, na skraju lasu za Bliżynem, rodzina jednego z zamordowanych ufundowała skromny pomnik poświęcony wszystkim ofiarom obozu w Bliżynie. 

 

Tu zakończę moją relację. Jeśli poszukujecie więcej informacji na temat historii, polecam na przykład książkę pana Krzysztofa Gibaszewskiego „HASAG. Historia obozu pracy przymusowej w Skarżysku-Kamiennej”, czy wspomnienia jednej z więźniarek Rosy Bauminger „Przy trotylu i pikrynie (obóz pracy przymusowej w Skarzysku-Kamiennej”.

 

Odeszli... Dbajmy o to, żeby pamięć o nich pozostała.
 

Zdjęcia – Edek i ja